Uitlegbaarheid is een kernprincipe binnen ethisch ontwerp van algoritmes en AI-systemen. Het betekent dat gebruikers moeten kunnen begrijpen hoe digitale beslissingen tot stand komen, waarom ze iets te zien krijgen, en of daar invloed op mogelijk is. Niet alleen om technische redenen, maar om autonomie, vertrouwen en publieke verantwoordelijkheid te waarborgen.
1. Uitlegbaarheid beschermt autonomie
Binnen de overheid geldt het uitgangspunt dat algoritmische systemen transparant, uitlegbaar en controleerbaar moeten zijn. Dit is vastgelegd in diverse AI-richtlijnen en ethische kaders, zoals die van de Algemene Rekenkamer, het Rathenau Instituut en de AI Act.
Het onderliggende idee: burgers kunnen pas regie voeren als ze begrijpen wat er gebeurt. Als beslislogica verborgen blijft, verdwijnt de mogelijkheid tot kritisch gebruik of bezwaar.
2. TikTok voldoet niet aan deze norm
TikTok’s algoritme is in essentie een ‘black box’:
-
Er is geen duidelijke uitleg waarom je bepaalde video’s ziet.
-
De werking is niet navolgbaar door gebruikers of toezichthouders.
-
Instellingen bieden beperkte controle over wat aanbevolen wordt.
-
Uitleg in de app is vaak algemeen, summier en niet afgestemd op jongeren.
Voor jongeren – die zich nog cognitief en sociaal ontwikkelen – betekent dit dat ze worden gestuurd door een systeem dat ze niet begrijpen en niet kunnen bevragen.
3. Waarom dit problematisch is voor publieke waarden
Het gebrek aan uitlegbaarheid staat haaks op principes als:
-
Transparantie: burgers horen te weten hoe hun digitale omgeving werkt.
-
Gelijkwaardigheid: wie de werking niet begrijpt, heeft een informatieachterstand.
-
Verantwoordelijkheid: ontwerpers en aanbieders horen te kunnen uitleggen wat hun systeem doet.
In het publieke domein geldt bovendien een aanvullende plicht: duiding bieden waar technologie abstract is. Zeker als het om jongeren gaat.
4. Wat dit vraagt van communicatie en opvoeding
Als platforms de werking van algoritmes niet uitleggen, ligt er een taak bij ouders, leerkrachten en publieke professionals om dat wél te doen. Denk aan:
-
visualisaties van algoritmische logica in lesmateriaal of oudergesprekken,
-
gesprekken over digitale keuzevrijheid en wat ‘uitlegbaar’ gebruik inhoudt,
-
aandacht in communicatiebeleid voor hoe jongeren digitale systemen beleven.
Tot slot: uitlegbaarheid is geen technische luxe, maar een ethisch fundament. TikTok onttrekt zich aan dat principe – en dat maakt het platform extra risicovol, vooral voor jongeren. Het roept een publieke opdracht op: om daar duiding tegenover te zetten, vanuit communicatie, educatie én beleid.
Geef een reactie