Desinformatie als bestuurlijke dreiging: crisiscommunicatie in tijden van twijfel

Een gerucht is geen nieuwigheid meer.
Een video kan vals zijn.
Een document gemonteerd.
Een protest versterkt door trollen en hashtags.

Desinformatie is geen ruis.
Het is strategie.
En die strategie heeft een doel:
vertrouwen breken
en orde vervangen door twijfel.

Voor lokale overheden is dat geen abstractie.
Het is een directe bedreiging van de relatie met inwoners.
En dus van bestuurlijke legitimiteit.

Voor gemeenten betekent desinformatie een structurele dreiging die directe impact heeft op crisiscommunicatie en publieke legitimiteit.
Wie desinformatie, gemeenten en crisiscommunicatie los van elkaar beschouwt, mist het grotere verband.

Desinformatie is het opzettelijk verspreiden van valse of misleidende informatie
met het doel om te ontregelen, te schaden of te manipuleren.

Het gaat niet om vergissingen.
Niet om misverstanden.
Maar om strategieën die inspelen op wantrouwen en emoties.

• Ondergraving van democratische processen
• Polarisatie en sociale onrust
• Geweld tegen overheidsfunctionarissen of bevolkingsgroepen
• Erosie van vertrouwen in overheid, wetenschap en media

En belangrijker nog:
desinformatie voedt zich met bestaande spanningen.
Ze is geen virus van buitenaf,
maar een katalysator van binnenuit.

Wat desinformatie gevaarlijk maakt,
is niet alleen de inhoud.
Het is de manier waarop het zich verspreidt.
• Via sociale media: snel, visueel, deelbaar
• Via WhatsApp-groepen: vertrouwelijk, moeilijk te traceren
• Via trolls en bots: massaal en strategisch gestuurd

En ondertussen:
algoritmes versterken bubbels
en AI vergroot de geloofwaardigheid van nep.
Deepfakes. Synthese van stemmen. Geautomatiseerde reacties.

Wie denkt dat ‘fakenieuws’ roekeloos is samengesteld,
heeft de tactiek nog niet gezien.
De techniek is niet amateuristisch,
ze is professioneel.

Waarom is dit een opdracht voor gemeenten, veiligheidsregio’s en uitvoeringsinstanties?

Omdat lokaal bestuur de eerste democratische laag is.
• Burgers kennen de gemeente beter dan het kabinet.
• Informatie van dichtbij wordt sneller geloofd.
• Een misverstand over afval, vaccinatie of opvang escaleert lokaal: niet landelijk.

Desinformatie zoekt daarom lokale toegang:
via angst, via frustratie, via wantrouwen.

En dus moet de respons lokaal verankerd zijn.
Niet alleen juridisch of digitaal.
Maar communicatief.
Relationeel.
Strategisch.

1. Monitoring en impactanalyse

Wees niet blind voor signalen.
• Monitor actief sociale media, wijkplatforms, apps
• Gebruik signalen van wijkagenten, jongerenwerkers, buurtregisseurs
• Analyseer niet alleen ‘wat’, maar ook ‘waarom’ en ‘waar’

Niet alle desinformatie vraagt om actie.
Maar elke actie vraagt om duiding.

Scenario: Gerucht in de buurtgroep
In een buurtgroep op Facebook circuleert een bericht dat de gemeente asielzoekers wil huisvesten in een leegstaand schoolgebouw. Het bericht wordt veel gedeeld, maar is onjuist. Omdat de gemeente actief monitort, wordt het snel gesignaleerd. Binnen enkele uren volgt een feitelijke, niet-veroordelende toelichting, verspreid via wijkregisseurs en buurtplatforms. De onrust dooft.

2. Vertrouwen opbouwen vóórdat het breekt

Transparantie, nabijheid en beschikbaarheid.
Geen logo’s of slogans,
maar menselijke maat in houding en taal.
• Geen belerend taalgebruik
• Wees helder zonder moralistisch te zijn
• Herken en erken twijfels zonder die weg te zetten als ‘onzin’

Vertrouwen is niet een boodschap.
Het is een gevolg van gedrag.

3. Debunken – of juist niet?

Corrigeren werkt alleen
als het past binnen het referentiekader van de ontvanger.
• Spreek geen ‘fake news’-taal
• Benoem niet alleen wat fout is, maar leg uit waarom
• Vermijd ridicule toon — dat versterkt polarisatie

Kies het juiste moment.
Soms is zwijgen wijzer.
Soms helpt enkel prebunking:
vooraf uitleggen wat eraan komt.

Scenario: Zwijgen als strategie
Een lokaal X-account beweert dat de gemeente geheime deals sluit met projectontwikkelaars. De beweringen zijn onsamenhangend en krijgen nauwelijks tractie. In plaats van publiek te reageren, monitort de gemeente de impact. Pas als het verhaal wordt overgenomen door een lokale krant, wordt gekozen voor een rustige en onderbouwde reactie met transparante cijfers.

4. Prebunking: weerstand opbouwen

Gebruik tools en spelvormen om mediawijsheid te vergroten:
• Bad News
• Cat Park
• Harmony Square

En werk met lokale scholen, bibliotheken, jongerenwerk:
• Deel ‘hoe herken ik desinformatie’-posters
• Organiseer een Week van de Mediawijsheid
• Zet jongeren in als ‘desinfo-scouts’

5. Netwerksamenwerking

Desinformatie kent geen grenzen binnen de gemeente.
Dus werk samen:
• Met politie, GGD, OM en veiligheidsregio
• Met lokale pers en factcheckers
• Met scholen, kerken, moskeeën, sportverenigingen

En bovenal:
maak het een vast onderwerp in crisisoefeningen.
Niet als bijzinnetje, maar als rode draad.

Basisacties
• Zet een lokaal monitoringsoverzicht op
• Maak een draaiboek met escalatieniveaus en standaardreacties
• Benoem een aanspreekpunt voor desinformatie binnen het team
• Train het team op framing, risicocommunicatie en weerwoord

Tactische interventies
• Richt een pagina in op de gemeentelijke website over desinformatie
• Deel herkenningstips op social media (zonder te dramatiseren)
• Reageer snel op misinformatie, afgewogen op desinformatie
• Gebruik de 10–80–10-regel: focus op de overtuigbare meerderheid

Herkenningstips voor burgers (verspreiden via website/social)
• Wie deelt dit? Check de afzender
• Wat is de bron? Zoek naar oorspronkelijke herkomst
• Wanneer is dit gepubliceerd? Oude berichten circuleren vaak opnieuw
• Waarom lees je dit? Emotioneel effect is vaak de bedoeling
• Waar nog meer? Vergelijk met andere bronnen

Desinformatie kunnen we niet stoppen.
Maar we kunnen wel weerbaarder worden.

Niet door te controleren,
maar door toe te lichten.

Niet door wantrouwen te wantrouwen,
maar door vragen serieus te nemen.

De les is simpel, maar niet gemakkelijk:
• Werk aan vertrouwen vóór de crisis
• Reageer met kalmte, niet met verontwaardiging
• Bouw netwerken die sterker zijn dan tweets

De aanpak van desinformatie is geen losstaand project. Geen tijdelijke actie. Geen communicatieprobleem dat met betere teksten verdwijnt.
Het vraagt om structurele keuzes.
Keuzes die weerbaarheid integreren in hoe we besturen, communiceren, en luisteren.

1. Van crisisstand naar continuïteit
Desinformatie is geen golf die overwaait – het is het nieuwe klimaat.

Daarom:
Maak het geen uitzondering in je communicatieplan, maar een uitgangspunt.
– Koppel het aan je beleidsdoelen: veiligheid, gezondheid, inclusie.
– Zie het niet als een taak van communicatie alleen, maar van bestuur als geheel.
Weerbaarheid is geen campagne. Het is een bestuursstijl.

2. Organiseer tegengeluid binnen je organisatie
Een robuuste organisatie tolereert geen blinde vlekken.

Dat betekent:
– Interne tegenspraak organiseren
– Kritische vragen oefenen vóórdat ze van buiten komen
– Ruimte geven aan twijfels, ook intern
Want wie geen twijfel toelaat, kweekt geslotenheid – en maakt desinformatie sterker.

3. Veranker reflectie en leren
Wat is er gebeurd? Wat werkte? Wat niet?

Na elk incident, elke interventie:
– Leg vast wat je leert
– Bespreek het met partners
– Deel het met andere gemeenten

Weerbaarheid is ook: de moed om terug te kijken.

4. Investeer in publieke waarden
Desinformatie werkt via emoties, beelden en verhalen. Het tegenwicht is niet alleen feitenkennis, maar publieke waarden.

Zorg dat jouw communicatie die waarden uitdraagt:
– Kalmte in plaats van paniek
– Transparantie in plaats van geheimhouding
– Dienstbaarheid in plaats van afstand

Niet met woorden alleen.
Maar in hoe je reageert.
Hoe je luistert.
Hoe je aanwezig bent.

Wie desinformatie wil bestrijden, moet beginnen met z’n eigen informatiecultuur.
Durf jij als gemeente te zeggen: “We weten het (nog) niet”?
Durf je ruimte te geven aan kritiek zonder je autoriteit te verliezen?
Dat is de kern van democratische weerbaarheid:
geen perfecte regie, maar geloofwaardige nabijheid.

En in dat landschap is de rol van communicatieprofessionals essentieel.
Niet als spindoctors.
Maar als hoeders van vertrouwen.

Weerbaarheid begint met bewustzijn.
Maar eindigt daar niet.

🛡 1. Bewustwording en training
Herken patronen. Begrijp tactieken.
Train raadsleden, woordvoerders, online adviseurs en communicatieadviseurs.

🧭 2. Monitoring en detectie
Gebruik (AI-)tools als ONYX, PublicSonar, OBI4wan, Coosto of netwerkanalyse.
Altijd binnen wettelijke kaders.
Altijd met ethische toetsing.

🧾 3. Bescherm inspraakprocedures
Laat insprekers zich registreren.
Voer digitale hygiëne op bij agendavorming.
Analyseer waar veel van hetzelfde vandaan komt.

📣 4. Strategische communicatie
Niet elk bericht verdient een reactie.
Wel een positionering.
Verwijs naar betrouwbare bronnen.
Bouw informatiepagina’s op.

🧠 5. Mentale ondersteuning
Digitale dreiging is niet alleen een communicatief vraagstuk.
Het is ook een psychologisch en bestuurlijk vraagstuk.
Ondersteun wie onder vuur ligt.

🤝 6. Samenwerking
Zoek de verbinding met politie, NCTV, cybersecurity, VNG, ELSA Labs.
Wees geen eiland.
Deel kennis. Train scenario’s.
Verdedig samen het publieke domein.

Van crisis naar continuïteit: bouwstenen van lokale weerbaarheid

Voor ondersteuning kunnen gemeenten terecht bij ONYX,
het strategisch beleidskompas voor AI in het publieke domein.
ONYX verbindt taal,
technologie en beleid.
Concreet en uitlegbaar.

Wat biedt ONYX?

• ✅ Ethiektoets van monitoringtools

• 🧩 Simulaties en ‘wat-als’-scenario’s

• 📑 Analyse van beleidsdocumenten op kwetsbaarheden

• 📘 Compacte gids voor raadsleden over trollenherkenning

• 🔗 Koppeling met ELSA Labs voor ethische innovatie

“Niet om technologie te stoppen,
maar om haar dienstbaar te maken aan publieke waarden.”
— Standpunt ONYX, 2025

Dan verliezen we meer dan bereik.
Dan verliezen we het vertrouwen zelf.

Trollencampagnes zijn geen bijzaak.
Ze zijn een test van onze institutionele volwassenheid.

Ze leggen de vraag op tafel:
Kiezen we voor openheid met naïviteit?
Of voor weerbaarheid met waardigheid?

Niet alles wat hard klinkt is onrechtmatig.
En niet elke verontwaardiging is onterecht.
Ook is niet elke trol een vijand.

Maar het is aan gemeenten om dat onderscheid te leren maken.
Om de publieke ruimte te beschermen,
zonder haar te sluiten.

Dat vraagt om scherpe antennes,
om moreel kompas,
en om lef.

Want democratie is geen vanzelfsprekendheid.
Zeker niet online.

Trollencampagnes zijn geen hypothetische dreiging.
Ze zijn hier. In raadzalen. In inboxen. In openbare vergaderingen.

Wie de democratie serieus neemt,
moet ook het digitale domein serieus nemen.

Want wie het publieke debat laat ondersneeuwen,
raakt het publieke vertrouwen kwijt.

“Een totalitaire staat hoeft ons niet te vernietigen,
als we onze instituties niet verdedigen,
doen we dat zelf wel.”
— Slavoj Žižek

Gemeenten zijn geen technische organisaties.
Ze zijn publieke ruimte.
En die ruimte verdient bescherming,
met beleid dat weet dat communicatie ook veiligheid is.

En jij?
Herken je dit in jouw gemeente, regio of organisatie?
Wat staat er al klaar: en waar begint jouw volgende stap?